Elmabaş patka Fotoğraf: Birol Hatinoğlu
Bu rapor, 2019-2020 av sezonunda Merkez Av Komisyonu (MAK) tarafından MAK, İl ve İlçe Av Komisyonlarının Görevleri, Çalışma Esas ve Usullerine Dair Yönetmelik’in 25. Maddesi gereği korunacak türlerin belirlenmesi amacıyla MAK üyesi kurum, kuruluş, sivil toplum örgütü ve akademisyenleri bilgilendirmek ve nesli küresel ölçekte tehlike altında olan türler konusunda farkındalık oluşturmak amacıyla hazırlanmıştır.
Kuşlara düşündüğümüzden daha çok ihtiyacımız var
Kuşlar, binlerce yıldır insanların ilgilerini, sevgilerini ve hayranlıklarını kazanmışlardır. Bu sevgi kimi zaman bir resim, kimi zaman bir şarkı, kimi zaman ise bir dans figürü olarak karşımıza çıkmaktadır. Binlerce yıldır insanların ilgilerini, sevgilerini ve hayranlıklarını kazanan kuşlar, yalnızca görsel ve işitsel olarak bulundukları ortamları güzelleştirmekle kalmıyor, doğadaki birçok döngünün sağlıklı bir şekilde devam etmesini sağlıyor. Bu yüzden bir kuş türünün yok olması doğamızın yok olması anlamına geliyor. Hayatımızın bir parçası olan kuşlar, bulundukları ekosistemlerdeki canlı çeşitliliğini dengeliyor, tozlaşmayı sağlıyor, leşleri ortadan kaldırıyor, tohumların saçılmasına yardımcı oluyor1.
Kuşlar düşünüldüğünden daha hızlı yok oluyor
Dünya Doğa Koruma Birliği (IUCN) tarafından kuşlar konusunda uzman bilim insanları ve Dünya Kuşları Koruma Kurumu (BirdLife) desteği ile hazırlanan Kırmızı Listeler’in 1988 senesinden günümüze kadarki eğilim analizlerinin sonuçları, kuşlar için yaklaşan tehlikeyi ortaya koyuyor. Yapılan çalışmalar küresel ölçekte kuş türlerinin en az %40’ının yani 3967 kuş türünün ciddi bir şekilde azalmakta olduğunu gösteriyor. Kuş türlerinin %8’inin nüfus eğilimleri konusunda bilgiler yeterli olmamakla birlikte yalnız %7’sinin yani 653 kuş türünün nüfusunun arttığı raporlanıyor (Grafik 1)2.
BirdLife tarafından IUCN Kırmızı Liste verilerinin detaylı olarak değerlendirilmesi ile yapılan analizler, dünya üzerindeki kuş türlerinin yaklaşık olarak %13’ünün yani 1496 türün küresel ölçekte yok olma tehlikesinde olduğu gösteriyor (Grafik 2)2.
Yok oluşun en önemli sebeplerinden biri avcılık
Kuşların büyük bir hızla yok oluşunun sebeplerinin başında, habitat kaybı ve bozulması ile avcılık geliyor. Ancak tehditler üzerine yapılan bilimsel çalışmalar gösteriyor ki, kuşlar daralan yaşam ortamlarında devam eden avcılık faaliyetlerinden olumsuz etkileniyor. Bilim insanları ve BirdLife’ın yaptığı çalışmalar Akdeniz Havzası’nda her sene 503 türe ait -ki bu miktar Akdeniz Havzası’nda bulunan türlerin %82’sine denk gelmekte- 12 ila 38 milyon kuşun avlandığını ortaya koyuyor2.
Türkiye’de durum daha da vahim
Geçmişte orta Anadolu’da gerek Avrupa-Afrika göç yolunu kullanan binlerce kuşun beslenme ve dinlenme alanı olan, gerekse birçok ördek ve kaz türünün üreme ve kışlama alanı olan Suğla Gölü, Arapçayırı Çumra Ovası, Güvenç Gölü, Yarma Bataklığı, Hotamış Sazlıkları, Samsam Gölü, Karapınar Ovası ve Ereğli Sazlıkları geçtiğimiz 40 yıl içerisinde tamamen yok oldu3. Orta Anadolu’da halen varlığını sürdüren ve yok olan sulak alanlar ile yaşam alanlarını kaybeden kuşların önemli toplanma, beslenme, üreme ve kışlama alanı olan Seydişehir Suğla Gölü, Ilgın Çavuşçu Gölü, Akşehir Gölü genel avlak olarak tanımlanmış durumda. Bu durum zaten doğal yaşam ortamları yok olan kuş türlerinin son sığınaklarında vurulmalarına sebep oluyor.
Nesli tehlike altında olan üveyik ve elmabaş vuruluyor
IUCN ve BirdLife’ın ortak yaptığı Kırmızı Liste çalışmaları, Türkiye sınırları içerisinde yaşayan yirmi kuş türünün küresel seviyede yok olma tehlikesi ile karşı karşıya olduğunu ortaya koyuyor.4 (Ek 1). Türkiye taraf olduğu 29/08/1996 tarihinde yürürlüğe giren Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi’nin 6. ve 8. Maddesi ile bu türlerin tamamını korumayı taahhüt etmektedir5. Buna karşın bu türlerden ikisi, üveyik Streptopelia turtur ve elmabaş patka Aythya ferina 11 Mayıs 2018 tarih ve 17 numaralı 2018-2019 Av Dönemi Merkez Av Komisyonu kararlarına göre, 2018-2019 av sezonunda vurulmaya devam ediliyor.
Üveyik ve elmabaş patka neden korunmalı?
Üveyik, Türkiye’de yaz mevsimi ve göç dönemlerinde görülen yaz göçmeni bir türdür6. Üveyikler kışı Sahra’nın kuzey sınırındaki Sahel hattında geçirirler ve küresel nüfusları büyük bir hızla küçülmektedir7,8,9,10. Türün Türkiye’de üreyen nüfusları Nisan ayı başında ülkemize gelir ve Ekim ayının ilk yarısında ayrılır6. Türün hem Avrupa hem de küresel nüfusu hızla küçülmektedir11,8,12. Küresel nüfusun yaklaşık %41’ini içeren Avrupa’da 2000-2015 yılları arasında nüfus %30-49 kadar küçülmüştür8,11,12. Küresel nüfusu ise 1980’den bu yana %78 gibi çok yüksek bir oranda küçülmüştür13. Tür yayılım gösterdiği birçok bölgede çok ciddi nüfus kayıpları yaşamaktadır ve kimi ülkelerde bu kayıplar %90’ı aşmaktadır11. Üveyik Türkiye’nin kapsama alanında olduğu fakat taraf olmadığı uluslararası anlaşmalar olan Avrupa Birliği Kuş Direktifi’nin 2.ekine ve Göçmen Hayvanların Korunması Anlaşması (CMS) ya da Bonn Anlaşması’nın 2.ekine göre, bu anlaşmalara taraf olan tüm ülkelerde koruma altındadır12. Avrupa ölçeğinde ise 2015 yılı Kırmızı Liste değerlendirmesine göre Hassas (VU) olarak belirlenmiştir8,11,12. Küresel çapta ise 2012 yılına kadar yapılan tüm Kırmızı Liste değerlendirmelerinin tamamında Asgari Endişe (LC) olarak belirlenen üveyiklerin, 2015 yılında yapılan değerlendirmede çok hızlı bir nüfus küçülmesi yaşadıkları fark edilmiş ve bu sebeple Kırmızı Liste kategorileri Hassas (VU) olarak değiştirilmiştir12. Üveyik en güncel değerlendirme olan 2016 yılı değerlendirmesine göre hala küresel ölçekte Hassas (VU) kategorisindedir12.
Elmabaş patka Türkiye’de görülen kısmen göçmen, kısmen yerli bir dalıcı ördek türüdür6. Elmabaş patka çok geniş bir yayılım alanına ve görece büyük bir küresel nüfusa sahip olsa da son yıllarda küresel nüfusta yaşanan keskin küçülmeler türün IUCN tarafından 2015’den bu yana Hassas (VU) olarak listelenmesine sebep olmuştur14. Türün küresel nüfus eğilimi düşüş yönündedir15 ve yapılan en güncel tahminlere göre türün küresel nüfusu 1998-2012 yılları arasında %34, 2006-2016 yılları arasında ise %35 küçülmüştür16. Türün küresel nüfusunun ciddi bir kısmını oluşturan ve ülkemizin de içinde olduğu göç yolu nüfusu ise 3 nesil gibi kısa bir sürede %30-49 oranında azalmıştır17. Yapılan en güncel tahminlere göre Türkiye’deki üreyen nüfus gerilemiştir ve 2000-2012 yıllarındaki net değişim %70-89 azalma yönündedir17,18. Elmabaş patka, Türkiye’nin kapsama alanında olduğu fakat taraf olmadığı Afrika ve Avrasya Göçmen Su Kuşları Koruma Sözleşmesi’nin (AEWA) 7.versiyonunun 2.ekine, Avrupa Birliği Kuş Direktifi’nin 2.ekine ve Göçmen Hayvanların Korunması Anlaşması (CMS) ya da Bonn Anlaşması’nın 2.ekine göre, bu anlaşmalara taraf olan tüm ülkelerde koruma altındadır14.
Değerlendirme
Türkiye’de Tarım ve Orman Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü tarafından temsil edilen ve dünya üzerinde nesilleri yok olmaya yüz tutmuş canlı türlerinin belirlenmesinde uluslararası bir otorite olan IUCN tarafından nesli küresel ölçekte yok olma tehlikesi ile karşı karşıya olduğu açık bir şekilde ifade edilen üveyik ve elmabaş patkanın vurulmasına devam edilmektedir. Üveyik için üreme ve yavru büyütme mevsimlerinin tamamını kapsayacak şekilde, 2018-2019 av sezonunda ağustos ve ocak ayları arasında bir av gününde, bir avcının 5 taneye kadar üveyik vurulması serbest bırakılmıştır. Bu durum, dünyaya gelmiş üveyik yavrularının daha kışlama alanlarına ulaşamadan, ömürlerinde bir defa üreyemeden vurulmalarına sebep olmuştur.
Elmabaş patka için 2018-2019 av sezonunda, ekim ve mart ayları arasında, bir av gününde, bir avcının 6 bireye kadar elmabaş patka vurmasına izin verilmiştir.
Merkez Av Komisyonu, “Merkez Av Komisyonu, İl ve İlçe Av Komisyonlarının Görevleri, Çalışma Esas ve Usullerine Dair Yönetmelik”in 25. Maddesi ile kendisine atfedilen “Korunacak Av Hayvanlarının Belirlenmesi” görevini yerine getirmemektedir.
Vurulacak canlıların türleri ve hangi canlının ne sayıda vurulacağı konusunda dünya üzerinde nesilleri yok olmaya yüz tutmuş canlı türlerinin belirlenmesinde uluslararası bir otorite olan IUCN’in Türkiye’deki faaliyetlerini yürüten IUCN Ulusal Komitesi’nin görüşleri alınmamaktadır.
MAK kararları öncesinde vurdurulması düşünülen canlı türlerinin nüfus büyüklükleri ve eğilimleri ile ilgili türlere yönelik bilimsel araştırmalar ve izleme çalışmaları yapılmamaktadır.
Tüm bu sebeplerle nesli küresel ölçekte tehlike altında olan üveyik Streptopelia turtur ve elmabaş patka Aythya ferina ava kapatılmalı ve nesli küresel ölçekte tehlike altında olan türlerin avı tamamen yasaklanmalıdır.
Kaynaklar
[1]Whelan, C., Wenny, D., Marquis, R. (2008). Ecosystem Services Provided by Birds. Annals of the New York Academy of Sciences. 1134. 25-60. 10.1196/annals.1439.003. [2]BirdLife International (2018) State of the world’s birds: taking the pulse of the planet. Cambridge, UK: BirdLife International. [3]Eken, G., Bozdoğan, M., İsfendiyaroğlu, S., Kılıç, D.T., Lise, Y. 2006. Türkiye’nin Önemli Doğa Alanları, Ankara. [4]http://datazone.birdlife.org/species/results?cty=214&rlCR=Y&rlEN=Y&rlVU=Y&rec=N&vag=N [5]https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d20/c010/tbmm20010089ss0054.pdf [6]Kirwan, G., Demirci, B., Welch, H., Boyla, K., Özen, M., Castell, P., & Marlow, T. (2010). The birds of Turkey. Bloomsbury Publishing. [7]Baptista, L.F., Trail, P.W., Horblit, H.M., Boesman, P., Sharpe, C.J., Kirwan, G.M. & Garcia, E.F.J. (2019). European Turtle-dove (Streptopelia turtur). In: del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive. Lynx Edicions, Barcelona. (retrieved from https://www.hbw.com/node/54149 on 8 April 2019). [8]BirdLife International. 2015. European Red List of Birds. Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg. [9] Boutin, J. M., & Lutz, M. (2007). Management plan for turtle dove (Streptopelia turtur) 2007–2009. European Commission. Luxembourg. [10] Lormée, H., Boutin, J.-M., Pinaud, D., Bidault, H. & Eraud, C. (2016). Turtle Dove Streptopelia turtur migration routes and wintering areas revealed using satellite telemetry. Bird Study 63(3): 425–429. [11]BirdLife International (2019) Species factsheet: Streptopelia turtur. Downloaded from http://www.birdlife.org on 08/04/2019. Recommended citation for factsheets for more than one species: BirdLife International (2019) IUCN Red List for birds. Downloaded from http://www.birdlife.org on 08/04/2019. [12]BirdLife International 2017. Streptopelia turtur (amended version of 2017 assessment). The IUCN Red List of Threatened Species 2017: e.T22690419A119457869. http://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2017-3.RLTS.T22690419A119457869.en. Downloaded on 08 April 2019. [13]PECBMS (2015), Trends of common birds in Europe, 2015 Update. Pan-European Common Bird Monitoring Scheme. European Bird Census Council, Prague and BirdLife International, Cambridge, UK. http://www.ebcc.info/index.php?ID=587 [14]BirdLife International 2017. Aythya ferina (amended version of 2016 assessment). The IUCN Red List of Threatened Species 2017: e.T22680358A110610804. http://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2017-1.RLTS.T22680358A110610804.en. Downloaded on 23 March 2019. [15]Wetlands International (2019). “Waterbird Population Estimates”. Retrieved from wpe.wetlands.org on Wednesday 27 Mar 2019 [16]Folliot, B., Guillemain, M., Champagnon, J., & Caizergues, A. (2018). Patterns of spatial distribution and migration phenology of common pochards Aythya ferina in the Western Palearctic: a ring-recoveries analysis. Wildlife biology, 2018(1). [17]BirdLife International. (2015). European Red List of Birds. [18]Fox, A. D., Caizergues, A., Banik, M. V., Devos, K., Dvorak, M., Ellermaa, M., & Håland, A. (2016). Recent changes in the abundance of Common Pochard Aythya ferina breeding in Europe. Wildfowl, 66(66), 22-40.Ek 1 Türkiye’de bulunan nesli küresel ölçekte yok olma tehlikesi ile karşı karşıya olan kuş türleri;
Dikkuyruk
Sibirya kazı
Küçük sakarca
Kadife ördek
Yaz ördeği
Elmabaş patka
Kulaklı batağan
Üveyik
Toy
Yakalı toy
Yelkovan
Kelaynak
Sürmeli kızkuşu
İnce gagalı kervançulluğu
Kara bacaklı martı
Küçük akbaba
Büyük orman kartalı
Bozkır kartalı
Şah kartal
Uludoğan
Üveyik Fotoğraf: Fahri Tunç