Eflatunpınar Hitit Anıtı, nesli tehlike altındaki küçük balıkların en önemli yaşam alanlarından biri. Fotoğraf: Mahmut Koyaş
Özet
Beyşehir Gölü ve gölün su toplama havzası, 12 önemli nesli tehlike altındaki balık türüyle Beyşehir Gölü Önemli Doğa Alanı’nı (ÖDA) oluşturuyor. Gölde yaşayan balıkların çoğunluğu dar yayılışlı, yani yaşam alanları bulundukları göl ile veya pınarlarla sınırlı. Bu balıkların bazıları gölün kendisinden ziyade gölü besleyen küçük gözelerde yaşıyor. Türlere yönelik tehditlerin başında göle sonradan aşılanan türlerden başta sudak Sander lucioperca (yereldeki ismiyle, levrek, dişli balık) geliyor. 1986’da göle aşılanan sudak etçil bir balık türü olması nedeniyle gölde yaşayan otçul balık türlerinin yok olmasına neden olmuş. Nesli tehlike altındaki balıklardan nadiren görülebilenleri sudak gibi göle aşılanan yabancı türler sebebiyle göle ulaşan akarsulara, pınarlara kaçmış ve buralarda yaşamını devam ettirmeye çalışıyor. Örneğin; Beyşehir sirazı Capoeta mauricii (EN), yılan balığı Cobitis battalgili (EN), Ereğli sazbalığı Hemigrammocapoeta kemali (EN), Hitit yağ balığı Pseudophoxinus hittitorum (EN), dişli sazancık balığı Aphanius anatoliae (NT), çöpçü balığı Oxynoemacheilus atili (NT) ve kaya balığı Gobio microlepidotus (VU) türleri Milattan Önce 3500 ila 3770 yıl önce inşa edilmiş bir Hitit Tapınağı’nın da bulunduğu Eflatunpınar’daki bir gözede yaşıyor. Gözenin herhangi bir şekilde zarar görmesi durumunda buradaki balıkların neslinin tamamen yok olma olasılığı oldukça yüksek (Doğa Derneği 2017).
Coğrafya
Anadolu’nun en büyük tatlı su gölü olan Beyşehir Gölü ve gölün su toplama havzası, nadir biyolojik çeşitliliğine sahip. ÖDA, Toroslar arasında kuzeybatı-güneydoğu yönünde uzanan bir çukurluk içerisinde yer alıyor. Gölün havzasının batısı Toros Dağları’nın uzantısı olan Anamas (Dedegöl) Dağları, kuzeydoğusu Sultan Dağları’nın yükseltileri, doğusu Erenkilit Dağı ve Kızılören Dağı ile sınırlanıyor. Göl içerisinde yükseklikleri 20–50 metre arasında değişen 33 ada bulunuyor.
Habitatlar ve Alan Kullanımı
ÖDA, göl aynası, gölü çevreleyen bataklık ve sazlık alanlar, bozkırlar, tarım alanları ve meşe ormanlarından oluşuyor. Göl ve çevresi zengin bir sucul bitki örtüsüne sahip. Kuzey, güney ve batıdaki dağlar İç Anadolu’ya özgü meşe ormanları ve yer yer bozkırlarla kaplı. Gölde yaşayan balıkların bazıları gölün kendisinden ziyade gölü besleyen küçük gözelerde, pınarlarda ve akarsularda yaşıyor. Öte yandan, gölün ortasındaki küçük adaların bazıları koloni halinde üreyen kuşlar için önemli bir yuvalama alanı.
Beyşehir Gölü, sahip olduğu biyolojik çeşitlilik ve insan etkinlikleri açısından büyük önem taşıyor. Yöre insanının ana geçim kaynakları tarım, hayvancılık ve balıkçılık. Özellikle tahıl ve baklagiller üretimi yaygın. Göl sulama amaçlı kullanılıyor. Gölün güneydoğusunda yer alan Beyşehir Kanalı ile önce Suğla Ovası’na giden göl suları, buradan da Apa Barajı’na aktarılarak Çumra Ovası sulamasında kullanılıyor ve Tuz Gölü’ne boşaltılıyor. Gölün en büyük adası Mada Adası Anadolu’da iç sularda üzerinde hala yaşam olan tek ada. Bu adada yaşayan halk hayvancılık, tarım ve meyve yetiştiriciliğinin yanında balıkçılıkla ilgileniyor (Doğa Derneği 2017).
86.855 hektarlık Beyşehir Gölü Milli Parkı ve 55.106 hektarlık Kızıldağ Milli Parkı Orman ve Su İşleri Bakanlığı’na, gölü çevreleyen tarım arazileri şahıs mülkiyetine ait.
Mada Adası’ndan Beyşehir Gölü. Fotoğraf: Mahmut Koyaş
Biyoçeşitlilik
Farklı tür grupları için önem taşıyan alanda Anadolu’ya endemik Bolanthus spergulifolius, Campanula macrostyla ve Silene sipylea bitki türleri bulunuyor (Özhatay ve Byfield 2005). Beyşehir Gölü kuşlar için önemli bir üreme ve kışlama alanı. Alanda küçük orman kartalı (Aquila pomarina), alaca balıkçıl (Ardeola ralloides), küçük balaban (Ixobrychus minutus), gece balıkçılı (Nycticorax nycticorax) ve sumru (Sterna hirundo) ürüyor. Elmabaş patka (Aythya ferina), sakarmeke (Fulica atra) ve macarördeği (Netta rufina) alanda önemli sayılarda kışlayan kuş türleri arasında yer alıyor.
Beyşehir Gölü içerisinde bulunan adalarda üreyen büyük martıların taksonomilerine dair kesin bilgi henüz bulunmuyor. Yapılan çalışmalar sonucunda bu martıların Van Gölü martısı (Larus armenicus) ve gümüş martı (Larus michahellis) melezi veya bir geçiş formu olduğu düşünülüyor (Liebers ve Helbig 1999). 1970’li yılların başında adalarda ürediği bilinen karabatakların (Phalacrocorax carbo), 2000’li yılların başında gölü terk ettiği düşünülüyordu. Doğa Derneği 2017’de sahada yaptığı çalışmalarda karabatakların yeniden üremeye başladığını tespit etmiştir.
ÖDA’da ova kurbağasının Anadolu’ya endemik bir alttürü olan Rana ridibunda caralitana yaşıyor. Bölgesel ölçekte tehlike altında olan Anadolu zıpzıpı (Muschampia proteides), Bavius (Pseudophilotes bavius) ve Anadolu gelinciğinin (Tomares nogelli) yanı sıra Anadolu’ya endemik Anadolu çokgözlüsü (Plebeius hyacinthus) alandaki önemli kelebek türleri (Eken ve ark. 2006).
Beyşehir Gölü ve gölün su toplama havzası, 12 önemli balık türüne yaşam alanı oluyor. Alanda bulunan balık türleri, Dünya Doğa Koruma Birliği (IUCN) Kırmızı Liste ölçütlerine göre 7’si tehlikede (EN), 2’si hassas (VU), 2’si tehlike altına girmeye yakın (NT) ve 1’i için yeterli veri yok (DD) olarak sınıflandırılıyor. Bu türler dışında dünya üzerinde sadece Beyşehir Gölü’nde yaşayan göğce balığının Alburnus akili nesli ise uzmanlara göre tamamen tükendi (Doğa Derneği 2017).
Beyşehir Gölü’nde Önemli Doğa Alanı (ÖDA) Kriterlerini Sağlayan Türler
Kadim Üretim Yöntemleri
Bölgede tarımın ilk defa M.Ö. 6500’lü yıllarda mercimekle başladığı düşünülüyor. Sulama eskiden serenli kuyular aracılığıyla yapılıyor. Serenli kuyular sulama amaçlı kullanılan, antik çağdan kalma, bazı bölümleri bölgede yaşayan ardıç ağaçlarından yapılmış kuyular. Seren, çoğunlukla çatal şekli verilen ağaç parçasına yerleştirilmiş, gittikçe inceleşen bir tomruk. Şimdi ise sulama, serenli kuyuların yanında sondaj kuyularıyla da yapılıyor. Serenli kuyuların verimi, sondaj kuyularının yer altı sularını etkilemesi sebebiyle azalıyor. Bölge genelinde buğday, arpa, fiğ ve nohut sulama yapılmadan yetiştirilirken, fasulye, şeker, mısır gibi sulu tarım ürünleri de mevcut. Hayvansal gübre bahçelerde kullanılırken, daha geniş tarım alanlarına kimyasal gübre atılıyor. Bölgede büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık kısmen devam ediyor. Hayvanlar kışı ahırda geçirirken, bahar aylarında meralarda otlamaya başlıyor (Feran 2017).
Tehditler
Türlere yönelik tehditler göz önüne alındığında su ve habitat kalitesinde bozulma, habitatların yok olması, suya yapılan müdahaleler, sudak balığı (Sander lucioperca) başta olmak üzere yabancı yayılımcı türler tarafından tüketilmesinin öncelikli olduğu görülüyor. Beyşehir Gölü, farklı kaynaklardan gelen balıkların aşılanması nedeniyle, artan bir yabancı tür tehditi altında. Sudak sebebiyle yerli balık türleri ve göldeki diğer canlı çeşitliliği yok olmaya yüz tutuyor. 2000’li yılların başında göle aşılanmış olan gümüş balığı da büyük sürüler oluşturması ve zooplankton ve balık larvaları ile beslenmesi nedeniyle gölü larval aşamada yaşam olanı olarak kullanan balıklar için büyük tehdit oluşturuyor.
Alana yönelik başka bir problem ise elektroşokla avlanma. Bu avlanma yöntemi yalnızca bölge doğası ve canlı çeşitliliği için değil, insan hayatı için de ciddi bir risk oluşturmaktadır. Balıkların aşamadığı setler, barajlar, deşarj ve sulama kanalları, tekstil fabrikası ve kanalizasyon atıkları göl ve gölde yaşayan balık türleri üzerine diğer tehditler olarak gözleniyor.
Son yıllarda gölün su seviyesi, gölü besleyen yüzey ve yer altı sularının kullanımı nedeniyle önemli derecede düşmüştür. Ayrıca, bölgedeki sulu tarımın artması nedeniyle su çekilmesi artması tahmin ediliyor. Göl ve göle ulaşan dereler, yakındaki köy/ilçelerden boşaltılan atıklar ve tarım alanlarından gelen sızıntılar nedeniyle kirleniyor.
Sulu tarıma dayalı bitkilerin (özellikle şeker pancarı) ekilmesiyle birlikte nadasa bırakılan toprak miktarı da gitgide azalıyor. Özellikle yağışın olmadığı yaz aylarında Çumra Ovası’nın sulanması, Beyşehir Gölü’nün seviyesini çok aşağı kotlara düşürüyor. Bu azalıştan ötürü göl tabanında güneş gören yerlerde ot ve sazlık alanlar artış gösteriyor (Doğa Derneği 2017).
Korunan Alanlar
Alanda iki milli park ile doğal, kentsel ve arkeolojik sit alanları bulunuyor. Beyşehir Gölü Milli Parkı 1993 yılında ilan edilmiş, yüz ölçümü 86.855 hektar. Kızıldağ Milli Parkı 1969 yılında ilan edilmiş olup yüz ölçümü 55.106 hektar.
Koruma Çalışmaları
Beyşehir Gölü, Dedegöl Dağları ile birlikte Birleşmiş Milletler SGP Küçük Destek Programı tarafından öncelikli alan olarak belirlenen alanlardan birisi. SGP Küçük Destek Programı 2017 yılında, belirlenen strateji doğrultusunda Dedegöl Dağları ve Beyşehir Gölü’nde gerçekleştirilecek dört farklı projeyi destekledi. Bu projeler: Bizi Tohumumuzdan Ayırmayın, Anadolu’ya Ağ Atanlar: Kadın Balıkçılar, Beyşehir Gölü-Leylekler Vadisi, Eko Turizm Altyapısının Oluşturulması ve Beyşehir Gölü Havzası’ndaki Nesli Tehlike Altındaki Balık Türlerini Koruma Projesi.
Doğa Derneği’nin Faaliyetleri
Doğa Derneği’nin SGP Küçük Destek Programı desteğiyle yürüttüğü Beyşehir Gölü Havzası’ndaki Nesli Tehlike Altındaki Balık Türlerini Koruma Projesi göl ve gölün toplama havzasında bulunan önemli balık türlerine dikkat çekiyor.
Proje kapsamında Konya İli ve Beyşehir’de bulunan ilgili kamu kurumu temsilcileri ziyaret edilmiş ve bölgedeki balıkçılık faaaliyetleri, Türkiye’nin ve Beyşehir Gölü’nün tatlısu biyoloik çeşitliliği bakımından önemi konularında bilgi alışverişinde bulunulmuştur. Su pınarlarının çevresindeki yerleşimlerde bulunan yaşlı ve genç balıkçılarla görüşülmüş, Beyşehir Gölü’nün geçmişi, gölde geçmişte ve bugün hala yaşayan balık türleri gibi konularda röportajlar yapılmıştır. Geleneksel bilginin çekimi yapılan röportajlar aracılığıyla genç kuşaklara aktarılması sağlanması planlanıyor. Beyşehir Gölü’nün ve Beyşehir Gölü Havzası’nda bulunan nesli tehlike altındaki iç su balıklarının ulusal seviyede tanıtılması amacıyla bir yazı hazırlanmış ve Magma Dergisi’nde yayınlanmıştır.
Türleri tanıtıcı Beyşehir Gölü’nün küçük balıkları posteri hazırlanmıştır. Diğer yandan balıkçılara yönelik tür tanıma kartlarını hazırlancak, bilgilendirme panoları yerleştirilecek ve broşürler tasarlanacaktır. Proje kapsamında ilgili tüm paydaşlarla türlerin korunması için bir ağ kurulması – Beyşehir Gölü Yerel Koruma Grubu- ve tarafların katılımı ile bir koruma planı hazırlanıyor ve uygulanması hedefleniyor. Beyşehir Gölü’nde sürdürülecek olan proje faaliyetleri ve balıkçılık aktivitelerini içeren kısa bir film hazırlanıyor. Projenin ulusal seviyede tanıtılmasını sağlamak amacıyla bir basın toplantısı ve gezisi düzenlenecektir.
Kaynakça
Doğa Derneği (2017) Beyşehir Gölü Havzası’ndaki Nesli Tehlike Altındaki Balık Türlerini Koruma Planı. İzmir, Türkiye.
Eken G, Bozdoğan M, İsfendiyaroğlu S, Kılıç DT, ve Lise Y. (Ed.) (2006) Türkiye’nin Önemli Doğa Alanları. Ankara: Doğa Derneği.
Feran B. (2017) Beyşehir Gölü, Derin Yeşil, Magma Dergisi: 30, 66-85.
Liebers D ve Helbig, AJ. (1999) Phanotypische Charakerisierung und systematisch Stellung der Armenienmöwe Larus armenicus. Limicola: 13, 281-321.
Özhatay N ve Byfield A. (2005) Türkiye’nin 122 Önemli Bitki Alanı. WWF Türkiye, İstanbul.
Haberler
http://www.milliyet.com.tr/beysehir-golu-onemli-doga-alanindaki-konya-yerelhaber-2446978/
http://www.sirtcantam.com.tr/beysehir-golunu-koruma-projeleri-yasama-geciyor/
https://www.haberler.com/konya-havzasi-nda-yasayan-15-nadir-balik-turu-10416885-haberi/
http://www.dunyagida.com.tr/haber/konya-havzasinda-on-bes-balik-turu-yasiyor/8011
http://www.sivilsayfalar.org/doga-dernegi-konya-cevresindeki-balik-cesitliligini-koruma-pesinde/
http://www.sirtcantam.com.tr/beysehir-golunu-koruma-projeleri-yasama-geciyor/
Yorum yapılmamış