DOG066-Buzul ve İkiyaka Dağları-Önemli Doğa Alanları Kitabı
Koruma Önceliği : İzlenmesi Gerekli
Alanın Değişimi : Aynı (0)
Yüzölçümü : 111524 ha Yükseklik : 900 m – 4135 m
Boylam : 44,13ºD İl(ler) : Hakkâri
Enlem : 37,41ºK İlçe(ler) : Hakkâri merkez, Yüksekova, Şemdinli
Koruma Statüleri : Yok
Alanın Tanımı: Buzul (Cilo) ve İkiyaka (Sat) Dağları, Hakkâri il merkezinin doğusunda, kuzeyde Zap Suyu’yla şekillenen, Sümbül (3467m) ve Mere (3200m) zirveleri ile birdenbire yükselen dağ silsilesidir. Alan kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda kuş uçuşu yaklaşık 60 km uzunluğundadır. Buzul ve İkiyaka dağ silsilesi arasında İnci Çayı’nın geçtiği büyük bir vadi bulunur.
Hakkâri il merkezi, Cilo Dağları’nın Uludoruk buzulunun olduğu vadideki Mergan Yaylası’na (2400 m) 37 kilometre uzaklıktadır. Ayrıca, Cilo Dağı’na güneyden, Yüksekova Dağlıca köy yolundan da ulaşım mümkün olmakla birlikte bu yol güvenlik nedeniyle kullanılmamaktadır. Sat Dağı’na ulaşım ise yine Yüksekova üzerinden, 23 kilometresi motorlu araçlarla 8 kilometresi ise yaya olarak ya da atla sağlanmaktadır.
Dağ silsilesi, buzul aktiviteleri ve donma çözülme etkisi ile meydana gelen aşınma, çatlama ve erozyona bağlı olarak çok sarp ve dik bir topografyaya sahiptir. ÖDA, Türkiye’nin en önemli kalıcı buzul alanlarını içerir. Alandaki derin buzul vadiler, morenler ve göller günümüzden 2 milyon yıl önce başlayan buzullaşmanın derin etkilerini gösterir.
Habitatlar: Dağın üst kesimleri taşlık alanların yoğun olduğu yüksek dağ çayırlarıyla kaplıdır. Bu alanlar çok sayıda dar yayılışı ve tehlike altındaki bitki türüne ev sahipliği yapar. Daha üst kesimlerde yer yer kalıcı buzullar ve özellikle Sat Dağları’nda yoğunlaşan buzul gölleri bulunur. Güneye bakan alçak vadilerde kalıntı meşe ormanları ve ceviz toplulukları uzanır.
Türler: Cilo Dağları bitkiler açısından Türkiye ve dünyanın en önemli alanlarından biridir. Alanda botanik araştırmaları çok az yapılmış olmakla birlikte 53 bitki taksonu ÖDA kriterlerini sağlamaktadır. Bu türlerden Cephalaria hakkiarica ve Cirsium hakkaricum dahil olmak üzere toplam altı bitki türünün dünya üzerinde başka bir yaşam alanı bilinmemektedir.
Alanda ürediği bilinen kuş türleri arasında kaya kartalı (Aquila chrysaetos), sakallı akbaba (Gypaetus barbatus), kızıl akbaba (Gyps fulvus) ve urkeklik (Tetraogallus caspius) bulunmaktadır.
Nesli dünya ölçeğinde tehlikedeki Urmiye semenderi (Neurergus crocatus) için ÖDA önemli bir yaşam alanıdır.
ÖDA, bölgesel veya küresel ölçekte önem taşıyan altı memeli taksonu için ÖDA kriterlerini sağlamaktadır. Bu türler arasında nesli dünya ölçeğinde tehlikedeki dağkeçisi (Capra aegagrus) ve dar yayılışlı Acem köstebeği (Talpa davidiana) yer almaktadır.
Cilo Dağları ülkemize endemik ve dar yayılışı dört tür dahil olmak üzere 11 kelebek taksonu için ÖDA kriterlerini sağlamaktadır. Dünya üzerinde yalnızca Hakkâri il sınırları içinde yaşayan çokgözlü Hakkâri çillisine (Polyommatus dezinus) ÖDA ev sahipliği yapmaktadır.
Alan Kullanımı: Dağların çok sarp ve dik oluşu ve yerleşime uygun olmayışı nedeniyle alandaki insan kullanımı çok düşüktür. Dağlardaki yaylalarda hayvancılık yapılmaktadır. Birkaç yüz kişinin yaşadığı Mergan ve Balayı gibi yaylalar 2000 yılından bu yana yaz aylarında yeniden kullanılmaya başlanmıştır. Bu yaylalarda koyun ve keçi yetiştirilmektedir. Ayrıca az sayıda yerleşik arıcı bulunmaktadır. Dağın büyük kısmında yerleşik köy bulunmamaktadır.
Cilo ve Sat dağları Türkiye’nin peyzaj güzelliği en fazla yüksek silsilelerinden biri olmasına rağmen güvenlik nedeniyle doğa sporları açısından henüz kullanılamamaktadır.
Tehditler: ÖDA’da yasadışı avcılık sürmektedir.
Koruma Çalışmaları: Alanda bilinen bir koruma çalışması bulunmamaktadır.
Yerel İlgi Sahipleri: Hakkâri Valiliği; İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü; Hakkâri Belediye Başkanlığı; Cilo Doğa Derneği.
Ali İhsan Gökçen