GDA005-Güney Fırat Vadisi ve Birecik Bozkırları-Önemli Doğa Alanları Kitabı
Koruma Önceliği : Çok Acil
Alanın Değişimi : Gerileme (-2)
Yüzölçümü : 210110 ha Yükseklik : 330 m – 800 m
Boylam : 38,04ºD İl(ler) : Adıyaman, Gaziantep, Şanlıurfa
Enlem : 37,27ºK İlçe(ler) : Adıyaman, Besni, Bozova, Araban, Halfeti, Yavuzeli, Birecik, Nizip
Koruma Statüleri : Doğal sit alanı
Alanın Tanımı: ÖDA, Fırat Vadisi’nin Atatürk Barajı ile Birecik ilçesi arasında kalan kısmı ile bu vadinin doğusundaki yarı çöl ve bozkırlardan oluşur. Genişliği kimi zaman 100 m’yi bulan ve yer yer menderesler çizen Fırat Vadisi Türkiye’nin tür çeşitliliği bakımından en zengin akarsu sistemlerinden biridir. Halfeti’nin kuzeyinde Fırat’ın oluşturduğu dik yarlar uzanır. ÖDA’nın güney kesiminde ise Güney Fırat Vadisi’nin önemli bir kısmını sular altında bırakan Birecik Barajı bulunmaktadır. Kelaynak Üretme İstasyonu Birecik ilçesinin kuzey sınırında yer alır.
Habitatlar: ÖDA, Fırat nehir ekosistemi ve baraj gölü, yarıçöl ve bozkır alanları, fıstık bahçeleri, kuru tarım alanları ve nehir kenarında az miktarda kalan galeri ormanlarından oluşur. Birecik yarı çöl ve bozkırları, daire şeklindeki hafif eğimli kireçtaşı tepelerinin üzerinde uzanır. Bölgede az sayıda kalmış olan Fırat kavağının (Populus euphratica) en iyi korunmuş toplulukları Birecik ilçesindeki doğal sit alanında yaşamaktadır.
Türler: Yarı çöl biyomu türlerinin Türkiye’de en iyi temsil edildiği alandır. Özellikle kuş, sürüngen ve memeli çeşitliliği açısından Güneydoğu’daki en zengin ÖDA’dır.
Cousinia biraecikensis bitkisinin dünyadaki tek yayılış alanı ÖDA’nın güney kısmındaki bozkırlardır.
Birecik Barajı nedeniyle nüfusu azalmış olan ve nesli dünya ölçeğinde tehlike altındaki Fırat kaplumbağası (Rafetus euphraticus), nehrin sığ ve yavaş akan alanlarında az sayılarda yaşamaya devam etmektedir. Dar yayılışlı sürüngen türlerinden biri olan sivri burun yılan (Rhinotyphlops episcopusun) Türkiye’de sadece bu alanda kaydedilmiştir. Türkiye’de çok az yerde bulunan çöl varanı (Varanus griseus) ÖDA’da üremektedir.
Birecik’te nesli dünya ölçeğinde tehlike altında olan kelaynakların (Geronticus eremita) yarı doğal üreme kolonisi bulunmaktadır. ÖDA, çölkoşarının (Cursorius cursor) Türkiye’deki tek kesin olarak bilinen tek üreme alanıdır. Türkiye’de çok az noktadan kaydedilmiş çizgili ishakkuşu (Otus brucei) Birecik’teki yaşlı Fırat kavaklarında yuvalamaktadır. Çöl toygarı (Ammomanes deserti) ve kılkuyruklu bağırtlak (Pterocles alchata) alandaki diğer nadir kuş türlerindendir. Halfeti bölgesindeki dik yarlarda tavşancıl (Hieraaetus fasciatus) gibi nadir yırtıcı türleri üremektedir.
Alanın bölgesel ölçekte ÖDA kriterlerini sağlamasına neden olan memeli türleri arasında çizgili sırtlan (Hyaena hyaena) bulunmaktadır. Çıplak karınlı türbe yarasasının (Taphozous nudiventris) Türkiye’deki tek yaşam alanı Birecik bozkırlarıdır.
Alan Kullanımı: ÖDA’da yoğun olarak fıstık yetiştiriciliği, kuru tarım ve az miktarda küçükbaş hayvancılık yapılmaktadır. Fırat Nehri’nin sığ kısımlarında çakıl ocakları bulunmaktadır. Alandaki turizm faaliyetleri, Kelaynak Üretme İstasyonu ve Halfeti’ye düzenlenen günübirlik gezilerden oluşmaktadır. Ancak son yıllarda alanın turizm potansiyelini artırmak amacıyla Birecik ve Halfeti’de çeşitli altyapı çalışmaları yapılmaktadır. ÖDA, yerli ve yabancı kuş gözlemcileri tarafından özellikle bahar aylarında yoğun olarak ziyaret edilmektedir.
Tehditler: 2000’li yılların başında ÖDA’nın büyük kısmı Birecik Barajı’nın yapımı nedeniyle yok olmuştur. Alan üzerindeki en ciddi güncel tehdit, yarı çöl ve bozkır alanları üzerinde açılan yeni tarım alanlarıdır. Bir diğer önemli tehdit ise tarım ilaçlarının aşırı ve yanlış kullanımıdır. Bu durum nesli dünya ölçeğinde tükenmek üzere olan kelaynaklar başta olmak üzere pek çok bozkır türü için ciddi bir tehdit oluşturmaktadır.
Fırat Nehri üzerinde faaliyet gösteren çakıl ocakları, alanın doğal balık türlerini tehdit eden kültür balıkçılığı, kuş ve memeli türlerine yönelik yasadışı avcılık ve Fırat kavağının bilinçsiz kesimi ÖDA’daki diğer tehditlerdir.
Koruma Çalışmaları: Çevre ve Orman Bakanlığı – Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Doğa Derneği, kelaynakların korunması, sağlıklı bir nüfus oluşturması ve tanıtımı için 2003 yılından bu yana ortaklaşa çalışmaktadır. 2005 yılında Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Doğa Derneği işbirliğiyle Kelaynak Üretme İstasyonu Ziyaretçi Merkezi’nde ziyaretçilere sunulan imkânlar geliştirilmiştir. Doğa Derneği; İngiltere Çevre Departmanı, Gıda ve Birecik Köy İşleri Kurumu’nun (DEFRA) ve BirdLife Fransa’nın (LPO) desteği ve Birecik Kaymakamlığı ile Belediyesi’nin katkılarıyla 2005 yılından bu yana bölge okullarında doğa eğitimi konusunda kapasite artırımı çalışmaları yürütmekte ve doğa dostu turizm altyapısının oluşturulması için bir dizi çalışma sürdürmektedir.
Yerel İlgi Sahipleri: Doğa Derneği, Birecik Kaymakamlığı, Birecik Belediyesi, Birecik Milli Parklar Kelaynak Üretme İstasyonu, Şanlıurfa Milli Parklar Müdürlüğü, Birecik İlçe Jandarma Komutanlığı, Birecik Kuş Gözlem Topluluğu.
İ. Turan Çetin