Biyoçeşitlilik Göstergesi Olarak Kuşlar
Sukuşları kuşlar içerisinde hakkında en kapsamlı ve uzun süreli izleme çalışmalarının yapıldığı canlılardır. Hiç kuşkusuz ki kuşlar besin zincirinde bulundukları yüksek seviye nedeniyle alt seviyede bulunan sayısız organizmanın yaşadığı değişimi iyi yansıtmaları, çok çeşitli ekosistemlerde bulunmaları, taksonomik olarak iyi tanımlanmış olmaları, görece olarak kolay tanımlanabilmeleri, sistematik olarak yaygın izleme çalışmaları yapılabilmeleri nedeniyle önemli bir gösterge tür grubudur. Bu nedenle biyoçeşitliliğin izlenmesi için önemli bir araç olarak tüm dünyada kabul görmüştür. Günümüzde tüm su kuşu türlerinin %44’ü azalmakta olup sadece % 17’sinde bir iyileşme yaşanmaktadır. Sukuşları dünya ölçeğinde yaşanan biyoçeşitlilik kayıplarının nerede olduğu ve neler yapılarak düzeltilebileceğine işaret etmektedirler.
Türkiye’de Sukuşlarının Durumunun Belirlenmesi
Ülkemizde ilk sukuşu sayımı 1967 tarihinde yapılmış olup 1996 yılına dek görece dar bir kapsam içerisinde özellikle yurt dışından gelen sayım ekipleri tarafından gerçekleştirilmiştir. Sayımlar 1996 yılından itibaren sayılan alan ve katılımcı sayısı olarak büyük artış göstermiştir. 2000 yılından sonraki sayımların tamamı sayım konusunda deneyimli kuş gözlem topluluklarımız ve ülkemizde uzun zamandır yaşayan bazı yabancı gözlemcilerin desteğiyle yapılmaktadır. KOSKS’lar 2004 yılından sonra her yıl yapılarak düzenli yapılan önemli bir tür ve alan izleme çalışması olarak yerleşmiştir.
Yapılan sayımlar sonucu, ülkemizde kışlayan sukuşu türleri hakkında popülasyon büyüklüğü ve değişimi, alanları tehdit eden unsurların belirlenmesi gibi pek çok bilgi edinilmiş bu bilgiler sayesinde Önemli Kuş Alanları’nın (ÖKA) belirlenmesi, korunan alanların ilan edilmesi ve önerilmesi, koruma çalışmalarının önceliklendirilmesi gibi pek çok süreçte de doğa korumacılara katkı sağlamıştır.
Sayımlar, Analizler, Sonuçlar ve Bilgi Paylaşımı
KOSKS’ların amacı ülkemizde kışlayan sukuşları hakkında elde elden bilginin paylaşılması, alanların ve türlerin korunmasına katkı sağlamaktır. Sukuşu tanımlama konusunda uzman olan kuş gözlem toplulukları ve gönüllü sayım ekipleri tarafından yapılan sayım sonuçları ülke toplanmaktadır. Toplanan sonuçlar öncelikle kontrol edilerek olası hatalar sayım yapan ekiple koordineli olarak düzeltilmekte ve KOSKS veritabanına girilmektedir. Sayımlar 2002’ye kadar Doğal Hayatı Koruma Derneği, 2005-2012 arasında Doğa Derneği ve ardından KOSKS Kurulu, OMÜ Ornitoloji Araştırma Merkezi ile Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü tarafından koordine edilmiştir.
Veriler yapılan analizler sonucunda bir rapor haline getirilerek Türkiye Kış Ortası Sukuşu Sayımları adıyla her yıl düzenli olarak yayınlanmakta ve öncelikli olarak ilgili kamu kurum ve kuruluşları ve kuş gözlemciler başta olmak üzere, üniversiteler, sivil toplum örgütleri, yerel yöneticiler ve daha birçok ilgi grubu ile paylaşılmaktadır.
Sayım sonuçları ve bazı analizler dünya ölçeğinde Uluslararası Sulakalanlar Kurumu ve Dünya Kuşları Koruma Kurumu ile paylaşılmaktadır. KOSKS yapılan tüm ülkelerden toplanan verilerin birleştirilmesi sonucunda sukuşlarının biyocoğrafik popülasyonları ve sulakalanlar hakkında çok önemli bilgiler edinilmektedir. Elde edilen tüm bu veriler aynı zamanda Dünya Doğayı Koruma Birliği (IUCN) tarafından da kullanılarak türlerin kırmızı liste statü değerlendirmeleri yapılmaktadır.
Ramsar Sözleşmesi sukuşlarını “ekolojik olarak sulakalanlara bağımlı olan kuş türleri” olarak tanımlar. Bir sulakalanın Ramsar alanı olabilmesi için öncelikle sekiz adet Ramsar Kriteri’nden en az birisini sağlaması gerekir. Bu kriterlerden ikisi Sukuşu Kriteri (Kriter 5) ve Popülasyon Eşik Değeri Kriteri (Kriter 6) olup doğrudan sukuşları ile ilgilidir. Daha açık bir şekilde bir alan düzenli olarak Sukuşu Kriteri’ne göre “20,000 ya da daha fazla sukuşu”nu, Popülasyon Eşik Değeri Kriterine göre ise “bir sukuşu türüne ait biyocoğrafik popülasyonun % 1’den fazlası”nı barındırıyorsa Ramsar Kriterlerini sağlıyordur ve Ramsar Alanı adayı olarak kabul edilir.
Kış Ortası Sukuşu Sayımlarının Amacı
Sayımların amacı; alanlar ve türler bazında sukuşu popülasyonlarının kısa ve uzun vadede gösterdikleri değişimleri, türlerin kış aylarındaki dağılımlarını belirlemek ve ortaya çıkan veriler ışığında alanlar ve kuş türleri için koruma öncelikleri oluşturmaktır.
Avrupa’da 1960’lı yıllardan beri yapılan bu çalışmayla sukuşlarının popülasyon durumlarını ortaya koymak ve azalmalarını engelleyici tedbirleri almak mümkün olmuştur. Ülkemizde ise 1967’den bu yana aralıklı olarak yapılan sayımlar, Türkiye sulakalanlarının sukuşları açısından taşıdığı önemin ortaya konulmasında önemli katkılarda bulunmuştur. Tüm ülkelerde yapılan sayımların sonuçları Uluslararası Sulakalanları Koruma Kurumu’nda toplanarak analiz edilmektedir.
Sukuşları açısından oldukça önemli bir ülke olan Türkiye’de bu sayımların yapılması şu açılardan önem taşımaktadır:
- Uluslararası bir araştırmanın Türkiye bölümünü gerçekleştirerek, birçok sukuşu türünün küresel popülasyonları hakkında bilgiye sahip olmak;
- Uluslararası bir araştırmanın Türkiye bölümünü gerçekleştirerek, birçok sukuşu türünün küresel popülasyonları hakkında bilgiye sahip olmak;
- Doğa korumacılar tarafından sık ziyaret edilemeyen sulakalanların son durumları hakkındaki bilgilerimizi güncelleştirmek;
- Türkiye’de yürütülen sulakalan koruma çalışmalarına bir temel oluşturması için sukuşlarının sayılarını ve sulakalanların durumlarını belirlemek;
- Avcılık faaliyetlerini izlemek, uygulamadaki eksiklikleri belirleyerek, ilgili birimlere iletmek;
- Ülkemizdeki kuş gözlemcilerine uygulamalı eğitim olanağı sunmak;
- Sulakalanlar, sukuşları ve çevre konularında kamuoyunu bilgilendirmek.
Yöntem
Bir sulakalandaki sayım, en çok bir günde tamamlanır. Kuşların gece hareketleri, sayımı farklı günlerde yapmayı geçersiz kılmaktadır. Amaç alandaki sayımları detaylı ama en hızlı şekilde bitirmektir.
Bu, bize asgari kuş hareketini sunacağından sayımların daha doğru olmasını sağlayacaktır. Standart sayım tekniklerinin uygulanma amacı sayımların alanın büyük çoğunluğunu kapsaması ve ayrı grupların aynı alanı iki kere sayması gibi sorunlara engel olmaktır. Sayım ekipleri alan içerisinde herhangi bir nedenle (avcı baskısı ve yırtıcı canlılar vb.) yer değiştiren kuş ya da kuş grupları tespit ettiğinde bunların sayılarını ve ilerleme yönlerini belirterek not eder. Sonuçta bu grupların yer değiştirme yönüne bağlı olarak toplam sayım listesine ekler ya da çifte sayımı engellemek için listeden çıkarır.
Kuşlar, grupların yoğunluğuna ve grup içerisindeki tür çeşitliliğine göre tek tek sayılabilir. Büyük grupların sayılması için bir başka yöntemse 5’er, 10’ar, 20’şer bireylik gruplar halinde sayımın yapılmasıdır. Yapılan bilimsel çalışmalar sayıca büyük kuş gruplarının kümelenerek sayılmasının teker teker sayımdan çok daha doğru sonuçlar verdiğini ortaya koymuştur.
Sayımlar sırasında hava ve ışık şartlarının kötü olduğu, alanın yeterince görülemediği, zamanın daraldığı, kuşların çok kalabalık, hareketli ya da çok uzakta olduğu ve tür ayrımının sağlıklı olarak yapılamadığı durumlarla da karşılaşılabilmektedir. Bu tarz durumlarda sayım uzmanı alanda bulunan kuşları tahminen kümeleyerek sayar. Bu durum sukuşu popülasyonunun minimum büyüklüğü hakkında çok önemli bilgiler vermesi nedeniyle önem taşımaktadır. Bunlar kayıt formlarında ‘tanımsız sukuşu’ olarak kaydedilen kuşlardır.
Türkiye’de Sayımların Geçmişi
Türkiye’deki sayımlar 1967-1973 ve 1986-1989 yılları arasında çoğunlukla yurtdışından gelen kuş gözlemcilerinin oluşturduğu ekipler tarafından gerçekleştirilmiştir. 1990, 1992, 1993, 1996, 1999 ve 2002 sayımlarını Doğal Hayatı Koruma Derneği yürütmüştür. 2002 yılındaki sayımlarla ilk defa tamamı Türkiye’deki kuş gözlem topluluklarından oluşan ekiplerle sayımlar yapılmaya başlanmıştır. 2005-2012 arasında ise sayımlar Doğa Derneği koordinatörlüğünde Türkiye’deki kuş gözlemcileri ve kuş gözlem toplulukları tarafından gerçekleştirilmiştir. Sayımlar 2013’ten itibaren KOSKS Kurulu, OMÜ Ornitoloji Araştırma Merkezi ile Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü tarafından koordine edilmektedir.
Fotoğraf: Alper Tüydeş