Bu metin, kuş gözlemciliğini anlatabilmek, yaygınlaştırabilmek ve kuş gözlemciliğine merak duyanların aklındaki sorulara bir cevap olabilmek umuduyla kaleme alınmıştır. Sanılanın aksine kuş gözlemciliği için çok fazla ekipmana ihtiyaç yoktur. Başlangıç için, bir dürbün, not defteri ve rehber kitap yeterli olacaktır.
Temel Ekipmanlar
Dürbün: Bir dürbünü kullanmadan önce dürbününüzün açıklığını gözleriniz arasındaki mesafeye göre ayarlamanız gerekir. Gözleme çıktığınızda öncelikle göz merceklerini, gözünüzün görüşünü dengelemek üzere ayrı ayrı ayarlamanız sizlere kolaylık sağlayacaktır. Bunun için, sağ merceği, elinizle kapatıp, yalnızca sol gözünüzle sol mercekten bakarak ortadaki netlik ayarı ile, biraz uzakta olan, belirgin bir nesneye odaklanabilirsiniz. Ardından aynı ayarlamaları sağ mercek içinde yapmanız; dürbünü görüşünüz için doğru biçimde ayarlamanıza olanak sağlayacaktır. Merceklerin kenarındaki işaretlere bakarak bu kurguyu, daha sonra çıkacağınız gözlemler için not edebilirsiniz; çünkü belirlediğiniz kurgu sizin gözünüze uygun olandır.
Kuş gözlemcilerinin bir kısmı gözlük takmaktadır. Gözlük kullanan kuş gözlemciler için bir çok dürbünde göz desteği denilen bölüm bulunur. Göz destekleri kauçuktan katlanabilir olan dürbünlerden seçmek size fayda sağlayacaktır. Kimi gözlemciler göz destekleri kullanıldığında görüş açısının kısmen daralmasından dolayı dürbünlerini kullanırken gözlüklerini çıkarmayı tercih edebilir. Bu durumlarda dürbünü kullanabilmek üzere gözlükleri takmak ya da çıkarmak için geçen anlık sürede kuşları gözden kaybetmek olasıdır. Mümkünse, dirseklerinizi, çömelmişseniz dizlerinizi göğsünüze yakın tutarak, önünüzde dayanak alabileceğiniz herhangi bir şey varsa dirseklerinizi buraya koyarak ya da dürbünü sağlam bir yüzeye yerleştirerek dürbün için destek oluşturabilirsiniz. Bu sayede dürbününüzün titremesini bir ölçüde azaltmış olursunuz. Bir kuşa bakmaya çalışırken, dürbün ile bakmadan önce, yakınındaki belirgin noktalara çıplak gözle bakmanız sizin yararınıza olacaktır. Dürbün ile kuşları görebilmek, gözlem yaptıkça gelişir. Tecrübeli gözlemcilerden de bu konuda yardım isteyebilirsiniz.
Rehber kitap: Kuşları, elbette en iyi doğrudan kendi gözlerimizle görerek öğrenebiliriz. Ancak öğrenmenizi kolaylaştırmak için bir rehber kitap, size kolaylık sağlayacaktır. Rehber kitaplar arazide gördüğümüz kuşları anlık olarak doğrulama fırsatı sağlar. Özellikle tanımlamada birbiriyle karıştırabilecek türler konusunda açıklayıcı bilgiler içeren bir rehber kitap, tüm kuş gözlemcileri için güzel bir referans kaynağıdır. Bunun yanında belli kuş grupları konusunda daha detaylı bilgilere sahip olmak isteyen kuş gözlemcileri istedikleri kuş gruplarına özel, daha detaylı rehber kitapları yine yabancı dillerde ve ya internet üzerinden bulabilirler. Rehber kitaplar konusunda daha detaylı bilgi için Doğa Derneği’ne ya da yakınınızdaki bir kuş gözlem topluluğuna danışabilirsiniz.
Not defteri veya e-KuşBank: Kuş gözlemciler arasında not defteri genellikle az tercih edilen bir gereçtir. Ancak, bir not defterinin gözlemlerde sırasında yanımızda bulunması kolaylık sağlamaktadır. Not defteri tutmanın birkaç nedeni vardır. Bunların arasında gittiğimiz bölgeleri hatırlamak, gözlem gününü bize hatırlatacak detayları kaydetmek gibi nedenler varsa da bunlar arasında en önemlisi gördüğümüz kuşları kaydetmek ve bu kayıtları hem kendi arşivimiz için saklamak hem de diğer gözlemcilerle paylaşmaktır. Bir gözlem sırasında not defterimize öncelikle gözlem yeri, tarih, saat, katılımcılar gibi ayrıntıları yazarız. Ardından gezi boyunca görülen türleri ve her bir türe ait sayıları not ederiz. İlk kez gördüğümüz bir kuşu ya da duyduğumuz bir sesi yine defterimize detaylı bir şekilde yazabiliriz. Bu bize, hem öğrenme aşamasında yardımcı olur hem de tanımlayamadığımız kuşları diğer gözlemcilere anlatmada kolaylık sağlar. Gözlem sırasında kuşların çeşitli davranışlarına yönelik bilgiler edinilebiliyorsa (örneğin üreme davranışı, yuva malzemesi taşıması, vb.) bunlar da not defterine kaydedilebilir.
eKuşBank: Dünyada ortak bir veri tabanı olan eKuşBank’a, yaptığınız gözlemleri kaydederek kuş koruma çalışmalarına destek olabilirsiniz. Bilgisayarınız ile siteye gidebileceğiniz gibi, telefonunuza da uygulama olarak indirerek doğrudan internete kayıt girmenin kolaylığını yaşayabilirsiniz. Siteye gitmek için; www.ekusbank.org
Teleskop: Teleskop kullanımında dikkat edilecek konuların başında, teleskopun boyunun gözlemciye göre ayarlanması gelmektedir. Bir çok gezide gözlemcilerin teleskoptan eğilerek baktığını görebilirsiniz. Bu genelde teleskopların bir çok kişiyle ortak kullanılmasından ve teleskopun boyunun en kısa boylu kişiye göre ayarlanmasından kaynaklanır. Teleskoptan eğilerek bakmak hem bel sağlığınız için tehlikelidir hem de kuşları izlemede işinizi zorlaştırır. Teleskop kullanırken üçayaklardan (tripodlardan) ya da başka desteklerden yararlanabilirsiniz. Yoksa göreceğiniz görüntü oldukça fazla titreşime sahip olacaktır.
Özellikle küçük ama hareketli kuşlar söz konusu ise dürbünden teleskopa geçerken çabuk olmanız, gözleminizi kolaylaştıracaktır. Görme süreniz çok kısa olabileceğinden ilk başta dürbün kullanabilirsiniz. Teleskopu daha hızlı kullanabilmek için üçayağa monte edilmiş olarak taşıyabilirsiniz. Bu sırada üçayağı ya omzunuzda dengeleyip tutun ya da orta kolonunun uçlarından birine takılı kayış vasıtasıyla omzunuza asın. Üçayağı omzunuza astığınızda teleskopun vücudunuzun önünde bulunmasını sağlayın. Bu şekilde, teleskopa istenilmeyen darbelerin ve hasarların gelmesini önlemiş olursunuz. Üçayağa monte edilmiş teleskopla sistemli taramalar yapmak en çok tercih edilen teleskop kullanma yöntemidir. Taramayı yaparken mercekteki görüntüyü bir teleskop genişliği kadar yana kaydırmak civardaki bütün kuşların görülmesini sağlamak için ideal bir yöntemdir. Gözlem esnasında bakacağınız kuşun yerini arazideki detaylara bakarak iyice belirleyin. Bir eliniz odak ayarını kullanmak için kullanabilirsiniz.
Giyim: Bir çok doğa sporu ve hobisi gibi kuş gözlemciliğini de zevkle ve rahatlıkla yapabilmenin şartlarından biri doğru zamanda doğru giysileri giymektir. Üşümek ya da çok ısınmak sizi rahatsız edeceğinden dikkatinizi kuşlara vermenizi engelleyebilir. Bunun yanında giysilerinizin renkleri siz kuşları görmeden onların sizi fark etmesine neden olabilir. Arazi çalışmalarında, uygun giyinmek çok önemlidir. Peki bir giysiden ne bekleriz?
- Sıcak tutmalıdır,
- Hafif olmalıdır,
- Kolay nemlenmemelidir,
- Islanınca kolay kurumalıdır,
- Ter buharını dışarı verebilmelidir,
- Su ve rüzgarı geçirmemelidir (dış giysiler).
Uygun giyinme için dikkat edilecek başka bir nokta da giysilerin ana maddelerinin özellikleridir. Kıyafet seçiminde olabildiğince sentetik kumaşlar (polar vb.) ve yünlü giysiler tercih edilmelidir. Kış aylarında pantolon olarak kadife gibi kalın kumaşlar seçilebilir. Özellikle soğuk ve yağışlı hava şartlarında kot pantolonlar tercih edilmemelidir. Sıcak günlerdeyse ince ve rahat kumaşlar tercih edilmesi, size rahatlık sağlayacaktır.
İnsanda baş ve boyun bölgesi en çok ısının kaybedildiği bölgelerdir. Bundan dolayı kış aylarında bere ve atkı kullanmak önemlidir. Ayaklarımızı sıcak ve kuru tutmak hem hasta olmamızı engelleyecek hem de gezi boyunca keyfimizi artıracaktır. Gezilerde uzun ve terletmeyecek çoraplar tercih edilmeli, mümkünse yanımızda yedek çorap bulundurmalıyız. Benzer şekilde sıcak yaz günlerinde de yine vücudumuzun bu bölgelerini korumamız gerekir. Ayakkabı seçimi kuşçular için giyinmede en önemli konuların başında gelir. Arazinin eğimi arttıkça sert tabanlı ayakkabılar kullanmak rahatlığı ve güvenliği artıracaktır. Aşağıdaki özellikleri taşıyan bir ayakkabı arazi çalışmaları sırasında tercih edilebilir.
- Bilekli olması, ayak sağlığınız için önemlidir. Örneğin, ayak burkulmalarının önüne geçilebilir,
- Su geçirmemesi, ayaklarınızı korumak için kolaylık sağlar,
- Bağcıkları sağlam ve düğüm tutabilir olması hareket kolaylığı sağlayacaktır,
- Parmaklar ayakkabı içerisinde rahat hareket edebilmelidir.
Çanta: Kuş gözlemcilerin en önemli malzemelerinden biri de çantadır. Gezilerde yanımızda bulundurduğumuz ağırlıkları sırtta taşımak en rahat ve sağlıklı yoldur. Omuz kolonları yükün bir kısmını taşıyan ve çantamızın dengesini sağlayan kısımdır. Asıl yükü bel kolonu sayesinde belimizle taşırız. Çantalarımız suya dirençli ve sağlam kumaşlardan yapılmış olması, eşyalarımızı korumamıza yardımcı olacaktır.
Davranış: Kuş gözlem sırasında nasıl davranmalıyız, nelere dikkat etmeliyiz? Bu sorunun cevabını aslında ikiye ayırabiliriz. Kuşları ve doğayı rahatsız etmemek için yapılmaması gerekenler ve kuşları en iyi şekilde gözlemleyebilmek için yapılması gerekenler. Kuş gözlemci:
- Her şeyden önce kuşların hakkına saygı gösterir,
- Önemli Kuş Alanlarının (ÖKA) ve habitatlarının korunmasına yardımcı olur,
- Kuşları strese sokacak ve tehlikeye atacak tüm etkinliklerden kaçınır,
- Kuşları kendine çekecek yöntemleri kullanmaz (ses, kaset, vb.),
- Üreme kolonilerinden, toplu geceleme alanları gibi hassas alanlardan uzak durup ve diğer gözlemcilerin de bu alanlara girmemesi için uyarıda bulunur,
- Nadir ve nesli tehlike altındaki kuşların üreme yerlerini bulduğunda herkese duyurmayıp, bu konudaki tedbirleri aldıktan sonra ilgili kişi ve kurumları bilgilendirir,
- Doğal yaşam örtüsüne zarar vermemek için yollardan ve patikalardan olabildiğince ayrılmaz,
- Diğer canlılara rahatsızlık vermez, onlara saygı göstermeyi ilke edinir (çiçek ya da böcek toplamamak, vb.),
- Grupça yapılan gözlemlerde diğer kuş gözlemcilerin haklarına saygı gösterir,
- Grupça yapılan gözlemlerde sessizlik ilkesini bozmaz ve doğayı olabildiğince az rahatsız eder. Rahatsızlık veren diğer gözlemcileri uyarır ve kuş gözlem prensipleri hakkında bilgi verir.
- Yeni kuş gözlemcilerle bilgilerini paylaşır, iyiliğe dayalı ilişkileri çoğaltarak gözlem yapmaya çalışır.
Konuşma: Arazide olabildiğince sessiz olun; bu hem dikkatinizi kuşlara vermenizi sağlar hem de onları rahatsız etmez.
Kuşlara yaklaşma: Kuşlara doğru ilerlerken dikkatli olun, ani hareketler yapmayıp, gereğinden fazla yaklaşmayın. Bu onları korkutacak ve kaçmalarına neden olacaktır. Kuşlar tarafından kolayca görülebilecek bir yerdeyseniz ani hareketler yapmaktan kaçının; yürürken aniden durmayın. Bu onların ürkmesine neden olabilir.
Yaşam alanları: Bulunduğunuz bölgede olabildiğince değişik/farklı yaşam alanını ziyaret edin. Kuş gözlem sırasında yürüdüğünüz yolun yakınlarından bir dere ya da ırmak geçiyorsa mutlaka bakın. Dere kenarı gibi yaşam alanlarında daha farklı türler olabileceğini unutmayın. Bahçelik alanlar, tarım alanları, kavaklıklar, çalılıklar hepsi fandı türlerden kuşları barındırır. Bir gözlemde ne kadar faklı yaşam alanı ziyaret ederseniz o kadar farklı kuş türü görebilirisiniz.
Işık: Rotanızı belirlerken ışığın yönüne dikkat edin. Işık durumu özellikle sulakalanlarda yapılacak gezilerde çok önemlidir. Ters ışıkta yapılacak gözlemlerde su yüzeyindeki kuşların sadece siluetlerini görebilirsiniz.
Duyularımızı kullanmak: Duyularımızı ne kadar iyi kullanıyoruz? Etrafımızın ne kadar farkındayız? Bilmediğimiz bir ortama girdiğimizde nelere dikkat ediyoruz ve algılarımızı ne kadar açıyoruz? Elbette kuş gözlem için tüm duyularımıza ihtiyacımız yok. Ama bu duyulardan ikisini (görmek ve duymak) gözlemlerimiz sırasında daha yoğun kullanmamız gerekmektedir.
Gözlerimizi kullanalım: Yürüyüşler sırasında yeni başlayan kuş gözlemcilerin genel olarak yere ve ileri bakma eğilimleri vardır. Bu da ilk başlarda onların neden bu kadar çok kuşu göremediğinin ve kaçırdığının temel nedenidir. Yürürken devamlı etrafı kontrol etmek önemlidir. Bulunduğunuz yaşam alanının özelliğine göre gözlerinizin kullanımı da değişecektir. Ağaçlık bir alanda daha çok ağaç dalları arasındaki hareketleri kontrol ederken, açık alanlarda devamlı gökyüzünü ve ufku taramak bölgedeki kuşları görebilme fırsatını bize sunacaktır. Bir çok kuşun üzerinizden sessizce geçtiğini unutmayın. Yırtıcıların çoğunu devamlı gökyüzünü kontrol eden kuşçular fark edilir. Düzenli olarak kuşların bulunabileceği yerleri kontrol etmek göreceğiniz kuş sayısını da artıracaktır.
Kulaklarımızı kullanalım: Etrafınızdaki tüm kuşları dinleyip; duyduğunuz her kuşu sesinden tanımlamaya çalışabiliriz. Tanımadığınız kuş sesi varsa, not defterinize kaydedip; gözlem sırasında yanınızda olan kuşçularla tartışabilirsiniz ve ya uygun bir zamanda internet üzerinden dinlemeler yaparak hangi tür olduğuna dair fikir edinebilirsiniz. Kuş seslerini her yerde duyabilirsiniz. Okula, işe giderken kuş seslerine dikkat edin. Sesleri öğrenmek yavaş başlar ama sonra birden hızlanıverir. Bu konuda gösterilecek ilk gayret önemlidir.
Kuşlar ve davranışları: Özellikle hangi yaşam alanlarında hangi kuşların bulunduğunu bilmek ve öğrenmek bakış açımızı değiştirecektir. Artık gözlerimiz bataklık yerlerde bitki örtüsünün alt kısımlarında yürüyen ya da beslenen yelveleri arayacak, kulaklarımız makilik bölgelerde ötleğenlerin hareketlerini ve iletişim seslerini dinleyecektir. Ağaçlık bir alanda ağaçların gövdelerinde tırmaşıkkuşları ve sıvacıları, tarım alanlarında boğmaklı toygarların gökyüzünde ötmelerini bekleyeceğiz. Bunların yanında gözlem tekniklerimiz göreceğimiz türlerle birlikte değişecektir. Ötleğenlerin çalıların içinden çıkmasını sabırla ve hareketsizce beklemek, baştankaraları takip etmek için bulundukları ağaçlardan biraz uzaklaşarak gözlem yapmak gibi. Zamanla geliştireceğiniz bu yöntemler farkındalığınızla ve dikkat derecenizle oldukça yakından ilişkilidir. Kuşların davranışlarını ve özelliklerini ne kadar çok dikkat ederseniz gelecek gözlemleriniz de o kadar kolaylaşacaktır.
Pratik yapmak: İyi bir kuş gözlemcisi olmak için ne yaparsanız yapın düzenli olarak araziye çıkmadığınız sürece bu amacınıza ulaşmanız zor olacaktır. Pratik yapmanın iki yolu vardır. Birincisi sadece düzenli olarak arazi gezilerine çıkmak, ikincisi de bu düzenli gezilerinizin çoğunu aynı bölgede yapmaktır. Her ikisi de kuş bilginizi artırır ama ikinci yöntem kendinizi geliştirmek için her zaman daha fazla tercih edilir. Belirli bir bölgede yıl boyu yapılan düzenli gözlem kuşlarla yaşam alanı ilişkilerini pekiştirir, kuşların hangi mevsimlerde görüldüğü konusunda size daha çok bilgi verir.
Eğer mümkünse bulunduğunuz bölgede kolayca ve düzenli gidebileceğiniz bir yer belirleyerek, gözleme başlayabilirsiniz. Haftada bir kere bu alanda yapacağınız gözlemlerinizi kaydedin (gözlem sayısı elbette artabilir). Düzenli gözlemlere devam ettiğiniz sürece her hafta biraz daha ilerlediğinizi fark edecek ve mevsimler değiştikçe kuşlardaki değişikliklerin de farkına varacaksınız. Düzenli gözlemlerle sesleri daha iyi tanıyacak ve aynı sesleri sürekli tekrar etme fırsatı bulacaksınız. Ortamdaki kuş sesleri de bir anda değil yeni kuşlar geldikçe zamanla değişeceğinden sesleri de yavaş ama kararlı bir şekilde öğrenmenize yardımcı olacaktır.
Sağlık ve güvenlik: Kuş gözlemcilerin arazide dikkat etmesi gereken konulardan birisi de kendi ve arkadaşlarının sağlık ve güvenliğidir. Hiç birimiz gözlem sırasında bizleri üzecek olayların gerçekleşmesini istemeyiz. Bunun için de her şeyin başının tedbir olduğunu unutmamalıyız. Aşağıda dikkat edilmesi gereken birkaç madde kuş gözlemcilerin bilgisi için sıralanmıştır.
- Gözlem sırasında yeterli ve dengeli beslenmeye dikkat edin. Gözlem gezilerinde su içmeyi ihmal etmeyin.
- Eğer kamp yapacaksanız muhakkak ekipmanlarınızı kontrol edin.
- Gözleriniz kuş ararken bir yandan da bastığınız yere dikkat edin.
- Bataklık ve riskli olduğunu bildiğiniz alanlara tek başınıza gitmeyin.
- Emin olmadığınız yerlerde sandal ya da botla göle kesinlikle açılmayın.
- Aracınızla emin olmadığınız çamurlu alanların üzerinden geçmeyin.
- Gözleme gittiğiniz zaman gittiğiniz alanda ihtiyacınız olabilecek özel telefon numaralarını yanınıza almayı unutmayın.
Dürbün alırken: Kuş gözlem amacıyla alınan dürbünde optik birtakım özellikler tercih edilebilir. Bunlar:
- Az ışıkta iyi görüntü verebilmeli
- Büyütme oranı yeterli olmalı
- Görüş açısı yeterince geniş olmalı
Önerilen: 8×40 değerleri kuş gözlemde yeterli ve optimumdur. 8x dürbünler kuşları biraz daha küçük gösterseler de kuş gözlemciler tarafından daha çok tercih edilirler.
Kuş gözlemciliği hakkında detaylı bilgi almak için:
Şafak Arslan
0 507 346 09 14
[email protected]
Fotoğraf: Mahmut Koyaş