“Bunlar iki gelir üç giderdi. Benim çocukluğumda, gençliğimde hep, yani çocuğumuz, ana babamız gibiler. Ne zaman drenaj geldi, turnalar gitti, biz de müsade ettik… Sesleri yok. Ne yapıp edip geri getirmek lazım” diyor Sivas Kangal’ın bir mezrasında bir dede. Turna ve insanın kadim bağı Anadolu’nun pek çok yerinde hala yaşamaya devam ediyor.
Anadolu kültüründe çok önemli bir yeri olan turnalar son 50 yılda Orta Anadolu’da sulak alanların büyük oranda kurutulması sonucunda hızla yok oldu. Turnaların sayısı Türkiye’nin Önemli Kuş Alanları verilerine göre son on yılda yüzde 50’den fazla azaldı ve Anadolu’nun turnaları kaybolmanın eşiğine geldi. Türkiye’de yüz bireyden daha az turnanın kaldığı tahmin ediliyor. Telli turnanın durumu ise daha da kötü. Son birkaç telli turnanın Orta ve Doğu Anadolu’da yaşadığı tahmin ediliyor.
2008 yılında bilim adamlarının çalışmaları sonucunda Anadolu’nun doğusu, İran, Gürcistan ve Ermenistan’daki turnaların Avrupa, Rusya ve Asya’dakilerden farklı bir alttür olduğu keşfedildi, Grus grus archibaldi.
Doğa Derneği bu keşfi takiben 2008 yılından itibaren turnanın Anadolu’daki üreme, kışlama ve göç gibi davranışlarını açığa çıkarmaya ve güncel bir durum tespiti yapamaya yönelik olarak çalışmalar yürüttü. Bu çalışmalar neticesinde günümüzde bu dört ülkede 20’nin altında üreyen çiftin kaldığı ve çiftlerin 12’sinin Anadolu’da ürediği ortaya kondu. Üreyen popülasyonunun büyük kısmı Anadolu’nun yüksek rakımlı dağ ve ova bozkır göllerinde bulunan bu yeni alttüre bu nedenle Anadolu dağ turnası ismi verildi. Çalışmalar kapsamında sadece türün biyolojik ve ekolojik yönden durumunun ortaya koyulması değil aynı zamanda türün kültürel ve gündelik hayat içindeki önemi konusunda araştırma ve derlemeler de hedeflendi.
Bu araştırmalar neticesinde koruma önceliklerinin ve stratejilerinin tespit edilmesi amacıyla türün üreme yerlerindeki tehditler de belirlendi. Türün üreme bölgelerindeki en önemli sorunun plansız ve aşırı otlatma olduğu ortaya çıkarıldı. Genel olarak ülke düzeyinde ise doğal yaşam alanlarının ve doğa ile uyumlu kültürel pratiklerin ve yaşam biçimlerinin yok olmasının en önemli tehditler olduğu belirlendi.
Doğa Derneği Anadolu’nun son turnalarını korumak için yoğun bir araştırma programı yürütüyor. Ayrıca yerinde koruma çalışmaları kapsamında tek tek yuvaların korunması, örnek koruma programlarının oluşturulması ve eğitim programlarının hayata geçirilmesi hedefleniyor.
Biyo-kültürel açıdan turna araştırması
Fotoğraf: © Zafer Tekin